زانو، مفصلی از بدن است که بیشتر از بقیه مفاصل در معرض بیماری میباشد. این مفصل غیر از حرکات باز و بسته شدن دارای حرکات خفیف چرخشی به داخل و خارج نیز میباشد. در تشکیل و نگهداری مفصل زانو؛ استخوانها، رباط ها و غضروفها شرکت دارند که هر کدام نقش ساختاری و عملکردی بسیار مهمی در کارکرد این مفصل داشته و در نتیجه آسیب هر کدام از این عناصر باعث درد و مشکلات زانو می‌شود به صورتی که میتوان ادعا کرد بروز درد در مفصل زانو بسیار بیشتر از سایر مفاصل میباشد.
آرتروز زانو
بیماری آرتروز، که به عنوان شایع‌ترین بیماری مفصلی شناخته می‌شود، ناشی از واکنش‌های پیچیده‌ای است که در نتیجه تأثیر عوامل سلولی، بیوشیمیایی و بیومکانیکی بر روی غضروف، سینوویوم و استخوان زیر غضروفی ایجاد می‌شود. این بیماری به مرور زمان منجر به از دست رفتن عملکرد مفصلی و ظهور علائم می‌شود. در آرتروز، غالباً غضروف و استخوان زیر غضروف مفاصل محیطی و نیز ستون فقرات درگیر می‌شوند. زانو به طور بیشتر از سایر مفاصل تحت تأثیر آرتروز قرار می‌گیرد و به ویژه در زنان مسن و چاق رایج‌تر است. برخی از علایم مشترک در بیماران مبتلا به آرتروز مفاصل عبارتند از:
درد پس از استفاده از مفاصلی که مبتلا هستند.
درد در آغاز حرکت یا احساس خشکی در مفاصل به دنبال عدم حرکت.
کاهش دامنه حرکت مفاصل.
احساس عدم اطمینان و کاهش توانایی در انجام فعالیت‌های روزمره.
عوامل موثر بر آرتروز
- پدیده پیری
- عوامل ژنتیکی
- عوامل مکانیکی
- چاقی به ویژه در افراد مسن
- ورزش در سطح قهرمانی سبب افزایش احتمال وقوع آرتروز در هنگام پیری می‌شود
- فعالیت‌های زیاد و مستمر
- آسیبهای پیشین مفاصل میتواند زمینه ساز باشد
- ناتوانی عضلات
- عوامل التهابی
- تغذیه
- یائسگی و محرومیت از استروژن
زانو مهمترین مفصلی است که وزن بدن را تحمل میکند از این رو کاهش وزن مؤثرترین راه پیشگیری و درمان آسیبهای وارده به این بخش از بدن می باشد. مفصل زانو در تمام فعالیت‌های انسان مانند ایستادن، راه رفتن، نشستن و حتی خوابیدن در معرض فشارهای مکانیکی بسیار زیادی قرار دارد، لذا رعایت نکاتی که در پی خواهند آمد نقش بسیار مهمی در پیشگیری و درمان دردهای زانو میتوانند داشته باشند. نکته دیگری که در پیشگیری و درمان بسیار حائز اهمیت است نقش تغذیه در سلامت این مفضل این است که نکات ضروری تغذیه به طور جداگانه در ادامه مطالب آمده است. در انتها، مکمل تمامی موارد فوق، اجرای روشهای درمانی مناسب برای زانو میباشد که میبایست به طرز صحیح آموزش داده شده و اجرا شوند.
تغذیه
به نظر میرسد در آرتروز، برنامه غذایی از طریق سیستم ایمنی اثر میکند تا جایی که برای پیشگیری یا تعدیل اثرات این بیماری، یکی از مواردی که توصیه می‌شود حذف و یا تعدیل مواد غذایی تحریک کننده التهاب و استفاده بیشتر از مواد کاهش دهنده التهاب میباشد. بنابراین استفاده از غذاهایی که دارای اسیدهای چرب امگا3 هستند( ماهیها، روغن گردو، سویا و..) و کاهش دریافت غذاهایی که دارای اسید آراشیدونیک هستند( چربی گاو، گوشت قرمز، فرآوردههای گوشتی مثل سوسیس، کالباس و جگر و..) توصیه می‌شود.
استفاده کافی از منابع غذایی حاوی آنتی اکسیدانهایی نظیر ویتامینهای D,E,C بتاکاروتن و ریزمغذیهایی مانند سلنیوم، روی و منیزیم و سایر مواد معدنی که در ساختمان استخوانها وجود دارند مانند کلسیم و فسفر که در دانهها و مغزها به وفور یافت می‌شوند. توصیه می‌شود.
همچنین شیر و لبنیات کم چربی، سبزیو میوه به ویژه های رژیمی است. از جمله غذاهایی که مصرف آنها توسط متخصصین تغذیه توصیه می‌شود منابع حاوی گلوکوزامین و کندروتین است که از غذاهای حاوی کلاژن مثل استخوانها و غضروفهای حاوی ژلاتین فراهم میشوندو مواد غذایی نظیر پاچه و پای مرغ دارای خواص مذکور میباشند.
نهایتاً میتوان گفت حذف موارد ذیل میتواند در کاهش شدت بیماری موثر باشد:
- مهار کنندههای جذب کلسیم نظیر گوشت قرمز، تخم مرغ، الکل، قهوه، اکثر شیرینیجات و نمک اضافی
- غذاهای دارای اگزالات بالا مثل اسفناج، زغال اخته، آلوها و ریواس
- غذاهای ایجاد کننده تورم، مانند تمام چربیهای حیوانی، لبنیات، دانههای چرب و کره گیاهی
چگونگی برخورد با آسیبهای زانو
در هر آسیب زانو، اولین عارضهای که رخ میدهد، بوجود آمدن التهاب است، که این التعاب منجر به درد، تورم و کاهش توانایی حرکت مفصل زانو خواهد شد. شکستن این سیکل التهابی میتواند منجر به تسریع بهبودی و کاهش درد شود. بدین منظور انجام کارهای زیر توصیه می‌شود:
- استراحت دادن به زانو
- یخ درمانی
- فشار موضعی به زانو توسط بانداژ
- بالا نگه داشتن زانو
- استفاده از داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی(NSAIDs)
PRP به عنوان درمانی جدید
در این روش مقداری از خون بیمار گرفته شده و طی فرآیندهایی و سانتریفوژ پلاکت غنی از فاکتورهای رشدی به ناحیه مورد نظر تزریق می گردد تا ترمیم غضروف مفصلی را تحریک کند این روش Platelet-rich plasma (PRP) نامیده می شود.
چه موقع باید به پزشک مراجعه شود؟
در صورتی که پس از انجام اقدامات ذکر شده، علائم همچنان ادامه یابد، معمولاً در مدت 3 تا 7 روز بعد از آن اتفاق می‌افتد.
در صورتی که پس از آسیب به زانو، فرد قادر به راه رفتن یا حرکت دادن زانو نباشد، یا زمانی که دامنه حرکت مفصل به طور قابل مشاهده‌ای کاهش یابد.
حضور تب همراه با درد زانو.
احساس درد شدید و غیرقابل تحمل در زانو.
ایجاد زخم بزرگ یا عمیق در منطقه زانو.
تورم زانو در افرادی که با بیماری خونی مبتلا هستند یا داروهای ضدانعقاد خون مصرف می‌کنند.
دستوراتی جهت اصلاح انجام فعالیت‌های روزانه:
نکتهای که پیش از بیان نحوه صحیح انجام فعالیت‌های مختلف میبایست مدنظر بیماران باشد. خودداری از انجام حرکات شدید، ناگهانی و غیر معمول در زانو است. در ادامه، دستورات کلی جهت پیشگیری از ایجاد مشکل در زانو به اختصار بیان شده است:
1) از نشستن در وضعیتهای که نیاز به خم نگه داشتن زانو دارد خوداری کنید. به طور مثال، اکیداً از نشستن در وضعیتهای دو زانو و چهار زانو اجتناب کنید.
2) استفاده از سرویسهای بهداشتی فرنگی را جایگزین استفاده از سرویسهای ایرانی کنید، زیرا در استفاده از سرویسهای ایرانی زانو در وضعیت خم و تحت فشار قرار می‌گیرد.
3) به صورت کلی در هر وضعیتی، از خم نگه داشتن زانو برای مدت طولانی خوداری کنید. در صورتی که روی صندلی نشستهاید هر 30-20 دقیقه چندبار زانوها را صاف کرده یا چند قدم راه بروید.
4) جهت نشستن، از صندلی و مبل استفاده کنید ولی دقت کنید هنگام برخاستن از صندلی به جای فشار بر روی پاها، کمی به جلو خم شده و با فشار دستها بر روی صندلی از جای خود برخیزید و به همین صورت هنگام نشستن، جهت کاهش ارتفاع بدن و نشستن بر روی صندلی تمام وزن خود را روی زانوها نگه ندارید بلکه با قرار دادن دستها روی دستههای صندلی، تحمل وزن را بین پاها و دستها تقسیم کنید.
5) در حالتهای نشسته، به خصوص پشت میز کار، حتما از زیر پاییهای شیب دار استفاده کنید.
6) در صورت امکان استفاده از پله و راه رفتن بر روی سطوح شیبدار را کاهش دهید. ولی در صورتی که چارهای نداشتید از سطوح شیبدار به جای پله استفاده کنید و در صورت در دسترس نبودن سطح شیبدار، از پهلو، پلهها راپایین و بالا بروید.
7) حتماً پشت میز نماز بخوانید، به صورتی که روی صندلی نشسته و مهر را بر روی میز روبروی خود قرار دهید.
8) از انجام فعالیتهایی که احتیاج به خم و راست کردن مکرر زانو دارد اکیدا خوداری کنید.
9) هنگام رانندگی، صندلی اتومبیل را به گونهای تنظیم کنید که زانو در وضعیت خیلی خم نبوده و مفضل زانو در سطحی بالاتر از مفصل لگن قرار گیرد.
10) در صورتی که مجبور هستید برای مدت نسبتاً طولانی بایستید، یکی از پاهای خود را در سطحی بالاتر قرار دهید و به شکل متناوب جای پاها را تغییر دهید.
11) از پوشیدن کفشهای خشک و سفت خوداری کنید زیرا این کفش ها مانع انجام حرکات طبیعی پا می‌شوند و زانو ها در معرض فشار شدید و ثانویه قرار میدهند؛ همچنین دقت کنید کفی کفش شما مناسب باشد زیرا کفی نا مناسب نیز میتواند سبب وارد آوردن فشارهای ثانویه به زانو شود.
12) برای پوشیدن کفش، زانوها را زیاد خم نکنید و حتماً از پاشنه کشهای بلند استفاده نمایید.
13) راه رفتن و انجام تمرینات مخصوص در آب برای تقویت عضلات اطراف زانو مفید است.
14) جهت انجام ورزش مناسب با پزشک خود مشورت کنید. ورزش هر فرد اختصاصی بوده و ممکن است دو نفر با درد مشابه، ورزشهای متفاوت نیاز داشته باشند.