آرتروز، علت، علائم و تشخیص

1 شهریور 1393

یکی از بیماری های شایع در افراد بالای 40 سال بیماری آرتروز است، به گونه ای که 20% افراد بالای 60 سال از درد ناشی از آرتروز رنج می برند. شایعترین علت ناتوانی جسمی و از کارافتادگی در سنین پیری بیماری آرتروز است. آرتروز که به زبان عموم مردم سائیدگی مفصل یا مهره نامیده می شود با ایجاد درد هنگام حرکت و گاه هنگام استراحت، توانایی انجام بسیاری از امور روزانه را از فرد بیمار سلب می کند.

پیشگیری و درمان آرتروز در ارتباط بسیارنزدیک با نحوه ی استفاده از مفاصل است. نظر به اینکه نحوه ی زندگی ایرانیان زمینه ی مستعدی برای ابتلا به آرتروز ایجاد می کند،آگاهی از عوامل به وجود آورنده و تشدید کننده ی بیماری برای هرشخص سالم یا بیمار ضروری است. بنا به این ضرورت سعی کرده ایم که در این نوشته طریقه پیشگیری از آرتروز، چگونگی جلوگیری از پیشرفت بیماری، نحوه یکنار آمدن فرد مبتلا به آرتروز با بیماری خود و روش درمان را توضیح دهیم. نخست برای درک بهتر مطالب بایستی ساختمان مفصل توضیح داده شود.

فهرست مطالب

1 مفصل چیست
2 وظیفه مفصل
3 انواع مفاصل بدن
4 قسمت های تشکیل دهنده مفصل
5 روماتیسم
6 آرتروز
7 سیر و پیش آگهی بیماری آرتروز

مفصل چیست

مفصل یک ساختمان تقریباً پیچیده است که دو استخوان را به یکدیگر متصل می سازد. به عبارتی دیگر دو استخوان که بایستی در مجموع به یکدیگر متصل شوند به وسیله ساختمانی به نام مفصل به هم مربوط می شوند.

وظیفه مفصل

تأمین حرکت استخوان ها و انتقال فشار یک استخوان به استخوان دیگر از وظایف اصلی مفاصل است. تصورکنید اگر در بدن مفصل وجود نداشت چه اتفاقی می افتاد؟! سر را نمی توانستیم به اطراف یا بالا و پایین حرکت دهیم، دست ها بی حرکت بودند، قادر به راه رفتن نبودیم، نمی توانستیم بنشینیم یا خم شده چیزی را از زمین بلند کنیم، حتی حرف نمی توانستیم بزنیم و غذاخوردن برایمان مقدور نبود چون فک هایمان به هم چسبیده بود و مانند یک مجسمه کاملاً بی حرکت بودیم. از وظایف دیگر مفصل انتقال فشار یک استخوان به استخوان دیگر است به گونه ای که باعث آسیب و خوردگی استخوان نشود. به عنوان مثال مفصل زانو وزن بدن را از ران به استخوان های ساق پا(درشت نی و نازک نی) منتقل می کند.

انواع مفاصل بدن

مفاصل بر اساس نوع حرکت خود به چهارنوع تقسیم بندی می شوند:

مفاصل ثابت

این مفاصل دو استخوان را به طور ثابت و بدون حرکت درکنار یکدیگر قرار می دهند مانند استخوان های جمجمه.

مفاصل با حرکت محدود

این مفاصل به استخوان های مربوط به خود اجازه می دهند تا مختصری حرکت در آن ها وجود داشته باشد مانند مفصل دنده های قفسه سینه با ستون مهره های پشتی.

مفاصل دارای حرکت در یک محور

استخوان های مربوط به اینگونه مفاصل در یک محور دارای حرکت هستند مانند مفاصل بندهای انگشتان.

مفاصل دارای حرکت در چند محور

این مفاصل حرکت استخوان های مربوز به خود را در چند محور مقدور می سازند مانند مهره های کمری، گردنی یا مفصل انگشت شست دست.

قسمت های تشکیل دهنده مفصل

نظر به وظیفه مهم مفاصل، مفصل از ساختمان پیچیده ای تشکیل شده است.

این قسمت ها عبارتند از:انتهای استخوان های شرکت کننده در مفصل، غضروف مفصلی، کپسول مفصلی که در داخل آن پرده سینوویوم قراردارد و مایع سینوویال را ترشح می کند، رباط ها و عضلات اطراف مفصل. مفصل زانو پیچیده ترین و مهمترین مفصل بدن است چرا که بیشترین انتقال وزن بدن به زمین از طریق این مفصل انجام می شود. به همین دلیل به عنوان نمونه ساختمان این مفصل را مورد بررسی قرار می دهیم.

در مفصل زانو سه استخوان ران، درشت نی و کشکک به یکدیگر مرتبط شده اند. از آنجا که سطوح مفصلی استخوان ران با سطوح مفصل استخوان درشت نی منطبق نیستند جهت جبران این عدم تطابق و نیز سهولت در حرکت مفصل، سطح مفصل توسط منیسک(بالشتک)ها که از جنس فیبری و غضروفی هستند پرشده است. این بالشتک های غضروفی باعث تحمل فشارهای وارده بر زانو نیز می شوند. دور مفصل را یک کپسول از جنس محکم می پوشاند که درددرون آن یک پرده به نام سینوویوم قرار دارد.

این پرده عضوی فعال است و سلول های آن دارای قدرت ترمیم و زاد و ولد هستند. درون این پرده از یک مایع لغزنده به نام مایع سینوویال پرشده است. مایع سینوویال در درون مفصل و در بین استخوان ها مانند روغن عمل کرده و حرکات مفصل راتسهیل می کند. رباط ها(لیگامان ها) و عضلات اطراف مفصل نیز باعث ثبات و استحکام مفصل می شوند.

روماتیسم

روماتیسم در لغت به معنی درد مفصلی است و اصطلاح روما (Rheuma) به بیماری هایی گفته می شود که مفاصل رادرگیر می کند. این بیماری ها متنوع و گوناگون است و یکی از آن ها بیماری آرتروز نام دارد. اکثر اوقات اصطلاح روماتیسم برای التهاب مفصل(آرتریت) کاربرد دارد.

آرتروز

آرتروز یکی از بیماری های روماتیسمی است که مفاصل دارای حرکت را درگیر می کند. کلمه« آرتروز» در علم طب به معنی ایجاد تغییرات فرسایشی یا تخریبی پیشرونده در سطح غضروف مفاصل است. به عبارت دقیق تر آنچه که مردم آن را به عنوان ساییدگی یا ساییده شدن سطح تماس استخوان های یک مفصل می دانند، به زبان پزشکی آرتروز نامیده می شود.

آرتروز مفصل منجر به از کارافتادگی نسبی مفاصل می شود. نام های علمی دیگری که برای این بیماری به کار می رود عبارتند از : استئوآرتریت، بیماری دژنراتیو مفصلی(DJD)،ارتریت هیپرتروفیک، بیماری مفصلی پیشرونده وآرتریت پیری.

مفاصلی که وزن بدن را تحمل می کنند و یا آن هایی که در طول عمر انسان کار بیشتری را انجام می دهند، بیشتر دچار آرتروز می شوند. به عنوان مثال مفصل زانو در افراد چاق و مسن، مفصل بند انگشتان در دست قالی بافها و یا مهره های گردنی در دندانپزشکان و رانندگان بیشتر دچار آرتروز می شوند.

انواع آرتروز

آرتروز بردو نوع اولیه و ثانویه است. آرتروز نوع اولیه یا بی دلیل(ایدیوپاتیک) هیچ علت زمینه ای خاصی وجود ندارد و مفصل به مرور زمان و بدون دلیل مشخص دچار ساییدگی می شود. در نوع ثانویه یک علت زمینه ای موجب ایجاد آرتروز شده است. به عنوان مثال فردی که در اثر تصادف دچار شکستگی استخوان ران شده و بعد از انجام عمل جراحی و یا جوش خوردن استخوان شکسته یک پایش کوتاهتر از دیگری است به علت تفاوت طول پاها و ایجاد فشار نامتعادل و بیشتر بر روی یک قسمت مفصل، خیلی زود مبتلا به آرتروز مفصل زانو یا ران می شود.

افرادی نیز به خاطر شغلی که مدت ها به آن اشتغال داشته اند، دچار آرتروز می شوند. به عنوان نمونه رانندگان افرادی هستند که به خاطر شغل خود خیلی زود مبتلا به آرتروز گردن می شوند. عده ای از بیماران آرتروز را هم معنی با پوکی استخوان می دانند، در صورتی که این دو اصطلاح، دو بیماری جداگانه هستند. اگرچه گاهی ممکن است هر دو بیماری در یک فرد وجود داشته باشد

میزان شیوع آرتروز

آرتروز شایع ترین بیماری مفصلی انسان هاست. طبق آمارهای موجود عده زیادی در جهان و نیز در ایران به دلیل ابتلا به آرتروز شدید قادر نیستند که بدون کمک شخص دیگر یا عصا کارهای شخصی خود را انجام دهند. با افزایش سن، شیوع آرتروز بیشتر می شودبه طوریکه به عنوان مثال از هر صد زن جوانتر از 45 سال دو نفر مبتلا به آرتروز هستند.

در صورتی که در زنان بین 45 تا 65 سال این تعداد به 30 نفر و در زنان بالای 65 این تعداد به 68 نفر می رسد. در کل بیماری آرتروز در زنان و مردان زیر 45 سال یکسان است ولی بعد از سن 55 سالگی در زنان بیشتر از مردان دیده می شود.

آرتروز در بچه ها و جوانان بسیارکمیاب است. طبق آمار کتاب های خارجی در مردان مسن بیشتر مفصل ران و در زنان مسن بیشتر مفاصل بند انگشتی و قاعده ی شست دست گرفتار آرتروز می شود ولی در آماری که از ایران تهیه شده است بیشترین مفصل گرفتار آرتروز مفصل زانو است که دلیل آن وضعیت خاص زندگی ما ایرانی هاست. سر دوپانشستن، چهار زانو نشستن، از پله بالا و پایین رفتن و خم کردن مکرر زانو بیش از 90 درجه که در زندگی ایرانیان معمولتر از دیگر کشورها است می تواند دلیل شیوع بیشتر آرتروز زانو نسبت به دیگر ملیت ها باشد.

علل و عوامل

عوامل زمینه ساز ایجاد آرتروز زانو متعددند. از جمله این عوامل می توان از اختلال شکل اندام تحتانی( مثل پای ضربدری یا پرانتزی)، بد عمل کردن با مفصل زانو( مانند چهارزانو نشستن، دو زانو نشستن، سر دوپا نشستن و پیمودن پله خصوصاً با شیب تند)، ضربه های مداوم(راننده های وسایل وسایل نقلیه سنگین که به طور مداوم و اغلب بیش ازحد به مفاصل پاهای خود فشار وارد می کنند)، پارگی و اختلال شکل عناصر مفصلی( مانند منیسک ها، رباط ها و کپسول مفصلی)، نرمی استخوان کشکک و در رفتگی مکررآن، بیماری های مفصلی( مثل آرتریت، روماتوئید، التهاب عفونی مفصل)، چاقی، عوامل ژنتیکی و ضعف و شلی عضلات نگهدارنده مفصل در اثر عدم تحرک و ورزش و نیز افزایش سن فرد نام برد.

علت

به طورکلی علت ایجاد آرتروز را می توان به سه دسته تقسیم بندی کرد:

1) افزایش فشار بر روی غضروف مفصل: به عنوان مثال در یک فرد چاق نیروی زیادی برروی مفصل ها وارد می شود که ناشی از وزن فرد است. گاهی به علل مکانیکی فشار زیادی بر روی مفصل وارد می شود مانند زمانی که بین سر و تنه استخوان ران افزایش یافته باشد. ضربه های شدید یا ضربه های خفیف اما مداوم مثل در رفتگی مکرر کشکک، نیز با ایجاد فشار بر روی غضروف مفصل باعث ایجاد آرتروز می شوند.

2) نقص در غضروف مفصل :به عنوان مثال در بیماری های آرتریت روماتوئید، نقرس و هموفیلی ساختمان غضروف مفصل معیوب می شود و باعث ایجاد بیماری آرتروز می گردد.

3) نقص در ساختمان استخوان شرکت کننده در ساختمان مفصل: به عنوان مثال مصرف دراز مدت داروهای کورتون دار باعث می شود که استخوان زیر غضروف مفصلی از استحکام و سلامت کافی برخوردار نباشد و مفصل مستعد بروز آرتروز شود.

مفصل مبتلا به آرتروز

مهمترین مشخصه بیماری آرتروز تخریب تدریجی غضروف مفصلی است. علت اصلی تخریب غضروف در بیماری آرتروز عدم وجود عروق خونی جهت تغذیه آن است. تغذیه غضروف از طریق غشای سینوویوم و حرکات مفصلی صورت می گیرد. مهمترین مشخصه ی بیماری آرتروز تخریب تدریجی غضروف مفصلی است و اولین اتفاقی که رخ می دهد نرم شدن غضروف است. نرم شدن غضروف به دلیل زیاد شدن آب موجود در آن و کم شدن ماده ی زمینه ای (پروتئوگلیکان) است.

این اتفاق به خصوص در مناطقی از غضروف مفصلی رخ می دهد که بار زیادتری را تحمل می کند. با پیشرفت بیماری الیاف اصلی غضروف از بین رفته و غضروف نازک می شود. در مرحله بعد با پیشرفت بیشتر بیماری و حرکت مفصل، قطعاتی از غضروف کنده شده و استخوان مفصلی برهنه مانده و سائیده می شود و در استخوان زیر غضروف حفره ها یا کیست های خاصی بوجود می آید.

باز هم با گذشت زمان در لبه های استخوان مفصلی استخوانچه های کوچک اضافی (استئوفیت) تشکیل می شود که حرکت مفصل را محدود می کند و کم کم غضروف باقیمانده نیز تبدیل به استخوان می شود.

در اثر ضربات مکانیکی و حرکات خشن مفصل و مزاحمت استئوفیت ها کپسول مفصل و پرده ی درون مفصل (سینوویوم) دچار التهاب شده، بافت فیبروز ایجاد می گردد. حال دیگر در مفصل خبری از دو سطح صاف و لاستیکی و لغزنده و حرکت نرم و راحت خبری نیست و دو سطح سفت و زبر با حرکت محدود در کنار هم قرار گرفته اند. این سیر مخرب، پیشرونده است تا جایی که مفصل خشک شده و از هر حرکتی باز می ماند. به همین خاطر به این بیماری، بیماری تخریب مفصلی (DJD) نیز می گویند.

علائم

– درد: شاخص ترین علامت بیماری آرتروز در نزد بیمار درد است. معمولاً در مراحل اولیه ی بیماری، درد حس نمی شود ولی بالاخره با پیشرفت بیماری و تغییر وضعیت عناصر مفصلی همانند التهاب تاندون ها و بورس ها، ضخیم شدن غشاء سینویال و درگیر شدن استخوان های زیر غضروف بر شدت درد افزوده شده و بیمار را وادار به مشورت با پزشک می کند. درد عمقی، موقتی و محدود به مفصل درگیر است، اما با ادامه روند بیماری کار به جایی می رسد که درد دائمی شده و با استراحت به طور کامل برطرف نمی شود.

در آرتروز زمانی که بیمار پس از مدتی بی حرکتی شروع به فعالیت می کند، حرکت مفاصل همراه با درد است به عنوان مثال صبح که بیمار از خواب بیدار می شود حرکت مفصل برای وی دردناک است. شدت درد بستگی به میزان تخریب مفصل در عکس های رادیوگرافی ندارد به طوریکه بیش از 90 درصد از افرادی که سن آن ها از 65 سال بیشتر است در عکس رادیوگرافی نشانه های آرتروز را دارا هستند ولی تنها تعداد کمی (20 درصد آن ها) از علائم بالینی آرتروز شاکی هستند.

مطلب قابل توجه اینکه در آرتروز ضایعه ی اصلی در غضروف رخ می دهد اما از آنجا که غضروف فاقد عصب است درد به علت خرابی غضروف نیست، بلکه به علت ایجاد ضایعه و تورم و التهاباتی است که در کپسول مفصلی استخوان یا ساختمانهای درون مفصل ایجاد می شود، گاهی درد به محل دورتری از ناحیه مفصل درگیر انتشار می یابد. همچنین تشدید علامت درد همراه با تغییرات آب و هوا به طور شایعی در بیماران مبتلا به آرتروز مشاهده می شود.

– خشکی صبحگاهی: در فرد مبتلا به آرتروز، هنگامی که صبح از خواب بر می خیزید در مفصل مبتلای خود احساس سفتی و خشکی می کند به طوری که حرکت دادن مفصل برای وی بسیار سخت است. این حالت در بسیاری از بیماری های روماتیسمی دیده می شود اما در آرتروز این خشکی صبحگاهی کمتر از 20 دقیقه طول می کشد. علت این امر عدم تحرک مفصل در طول شب است. گاهی به دنبال یک مسافرت طولانی با اتوبوس یا هنگام دیدن یک فیلم طولانی در حالت نشسته نیز این خشکی مفصلی رخ داده و بیمار را آزار می دهد.

– لنگیدن: ممکن است بیمار مبتلا به آرتروز به خاطر احساس درد و محدودیت حرکت در مفصل مبتلا دچار لنگیدن شود.

– ول شدن (خالی شدن) خود به خود مفصل از زیر استخوان بالایی این حالت بیشتر در مفصل زانو رخ می دهد و علت آن ضعف و آتروفی (کوچک شدن) عضلات اطراف مفصل است.

– التهاب و تورم: در مراحل اولیه بیماری آرتروز التهاب و تورم وجود ندارد ولی پس از مدتی این علائم در مفصل بوجود می آید.

– صدا کردن مفصل در هنگام حرکت آن: این صداها گاهی در حین حرکت مفصل قابل لمس و گاهی قابل شنیدن است.

– درگیری یک یا تعداد محدودی از مفاصل: در آرتروز معمولاً یک یا چند مفصل معدود مبتل است در صورتی که به عنوان مثال در بیماری آرتریت روماتوئید چندین مفصل گرفتار می شوند و بیماری از مفصلی به مفصل دیگر مهاجرت می کند.

– حالت عمومی خوب بیمار: در فرد مبتلا به آرتروز ساده اولیه که بدون بیماری زمینه ای است، ضعف یا حالت بیمار گونه وجود ندارد.

– کاهش دامنه ی حرکت مفصل: نهایتاً در مراحل پیشرفته تر آرتروز از دامنه ی حرکت مفصل کاسته می شود.

– حساسیت موضعی بر روی مفصل: با فشار دست بر روی لبه های مفصلی یعنی همانجا که استئوفیت ها لمس می شوند بیمار احساس درد می کند.

–تورم در مفصل یا نسج نرم اطراف آن:گاهی این تورم به علت تجمع مایع به میزان کم در فضای مفصلی است.

– گرمی مفصل: ممکن است پوست مفصل مبتلا گرمتر به نظر برسد.

– محدودیت: این محدودیت حرکت، هم موقعی که بیمار مفصل خود را حرکت می دهد و هم زمانی که پزشک مفصل بیمار را حرکت می دهد، مشاهده می شود.

– اضمحلال و لاغر شدن عضلات اطراف مفصل: به علت عدم به کار گرفتن مفصل توسط بیماری به دلیل درد، ممکن است عضلات اطراف مفصل دچار لاغری و اضمحلال شوند.

– بدشکل شدن مفصل: در مراحل پیشرفته استخوان بی از حد بزرگ می شود و مفصل بد شکل می شود و حالت نیمه در رفتگی پیدا می کند.

تشخیص

تشخیص بیماری آرتروز با توجه به شرح حال بیمار و خصوصیات بالینی بیماری مد نظر قرار می گیرد. جهت تأیید تشخیص بیماری آرتروز ، عکس های رادیوگرافی درخواست می شود. گاهی جهت رد کردن علل آرتروز ثانویه و وجود بیماری های زمینه ای، پزشک انجام آزمایشات و بررسی های اضافی دیگری را لازم می داند.

در عکس های رادیوگرافی گرفته شده از مفاصل دچار آرتروز چه می بینیم؟ تصاویر رادیوگرافی در مراحل اولیه بیماری طبیعی است اما به تدریج علائم بیماری در عکس مشاهده می شوند.

این علائم عبارتند از: تنگ شدن فضاهای مفصلی، سفت و سخت شدن (اسکلروز) استخوان زیر غضروف، کیست های استخوانی در استخوان زیر غضروف، تشکیل استخوانچه های کوچک و اضافی (استئوفیت ها) در لبه های استخوان مفصلی، تغییر شکل مفصل و حالت نیمه در رفتگی مفصل. البته همانگونه که قبلاً اشاره شد بیشتر افراد مسن و میانسال ممکن است در عکس رادیوگرافی برخی از این علائم را داشته باشند ولی تنها تعداد کمی از آن ها از نظر بالینی مبتلا به آرتروز هستند و از درد مفصل رنج می برند.

گاهی روش های تشخیصی دیگری ممکن است برای بیماری آرتروز مورد استفاده قرار گیرد که عبارتند از:

آرتروگرافی (تزریق ماده ی حاجب درون مفصل و عکسبرداری رادیولوژیک از آن). آرتروسکوپی (دیدن داخل مفصل به وسیله ی آندوسکوپ).

آرتروتومی (باز کردن مفصل به روش جراحی و مشاهده داخل آن).

ام.آر.آی مفصل (که یک عکسبرداری دقیق توسط مغناطیس از اجزاء داخل بدن است).

سونوگرافی از مفصل.

آزمایش خون و ادرار طبیعی است و فاکتور روماتوئید (RF) منفی است. در آرتروز چند مفصلی (ژنرالیزه) ممکن است سرعت رسوب گلبول های قرمز (ESR) افزایش یافته باشد. در آزمایش مایع مفصل مبتلا به تعداد گلبول های سفید تا حدی افزایش یافته اند. بنابراین تشخیص قطعی آرتروز به کمک مجموعه ی علائم در شرح حال بیمار، معاینه و انجام عکس و آزمایشات ضروی است که توسط پزشک انجام می شود.

سیر و پیش آگهی بیماری آرتروز

اگر چه اکثراً معتقدند که آرتروز به طور غیر قابل برگشتی پیشرونده است اما در بسیاری از مبتلایان ، بیماری حالت ثابتی به خود گرفته و تا آخر عمر به همین حال باقی مانده و پیشرفت نمی کند و حتی در بعضی بیماران پسرفت و بهبودی بیماری نیز دیده شده است. قابل ذکر است حتی از نظرعکس های رادیوگرافی نیز سیر بهبودی در بعضی بیماران مبتلا به آرتروز مشاهده شده است.

بنابراین ما معتقدیم سیر آرتروز را می توان با درمان های دارویی و از آن مهمتر روش های غیر دارویی صحیح (که در مبحث درمان و پیشگیری بیان می کنیم) متوقف کرد و یا حتی آرتروز ایجاد شده را درمان نمود. اما این مهم زمانی میسر است که بیماری آرتروز در مراحل اولیه تشخیص داده شده و درمان شروع شود. بیمار بایستی در سیر درمان خود کمال همکاری را با پزشک داشته باشد و با تغییر و اصلاح عادات و وضع زندگی خود در پیشگیری از پیشرفت بیماری همکاری نماید، اگر چه گاهی اجرای این دستورات برای بیمار مشکل است.