ضربه مغزی یک نوع آسیب ترومایی به مغز است که میتواند باعث ایجاد تغییرات دائمی در بافت مغز و تخلیه شیمیایی آن شود. این نوع آسیب میتواند علائم و مشکلات کوتاه مدت و یا بلند مدتی در سطوح جسمی، ادراکی و رفتاری فرد را به همراه داشته باشد. از این رو، پزشکان و متخصصان همه ضربات به سر را به عنوان آسیبی جدی در نظر میگیرند. به همین دلیل، در صورتی که شما یا کسی دیگر دچار ضربه و آسیب به ناحیه سر شدید شدهاید، بهتر است بلافاصله به مراقبتهای پزشکی مراجعه کنید.
فهرست مطالب
ضربه مغزی چیست؟
ضربه مغزی یک آسیب مغزی است که در صورت لرزش شدید مغز اتفاق میافتد. این آسیب میتواند در هنگام تغییرات سریع حرکتی (مانند آسیب شلاقی گردن) یا در صورت ضربه مستقیم به سر اتفاق بیفتد. این لرزش یا ضربهی سر میتواند باعث آسیبدیدگی غیرقابل پیشبینی در هر ناحیهای از مغز شود و در نتیجه تغییرات فوری یا با تأخیری را در عملکرد مغز ایجاد کند. کمتر از 10٪ از ضربههای مغزی منجر به از دست دادن هوشیاری میشود. بسته به اینکه کدام ناحیه از مغز آسیب دیده باشد، مشکلات مختلف موقت یا دائمی در عملکرد مغز ممکن است رخ دهد.
ضربه مغزی ممکن است در هر سنی و به دلایل مختلف رخ دهد، از جمله:
- سوانحی با وسایل نقلیه موتوری (مثل ضربه به سر، آسیب شلاقی یا رگ به رگ شدن گردن)
- حوادثی در محیط کار (مثل زمین خوردن و افتادن، ضربه به سر)
- حوادثی در محل بازی (مثل افتادن از سرسره یا تاب)
- آسیبدیدگی ورزشی در ناحیه سر یا گردن
- سقوط و زمین خوردن (که علت اصلی ضربه مغزی است)
- حوادث خشونت باری مانند:
- آزار جسمی که طی آن سر تکان میخورد
- نزدیک بودن به انفجار
- ضربه مستقیم به سر، صورت یا گردن
- ضرب و شتم، خشونت خانگی
ضربه مغزی ممکن است همراه با آسیبهای دیگری مانند آسیبهایی که به گردن و بافتهای اطراف آن وارد میشود رخ دهد که باید توسط یک فیزیوتراپیست مجرب در این زمینه مدیریت و کنترل شود. آسیبهای جدیتر مغزی، مانند خونریزی داخلی و کبودی، خونریزی یا پارگی نیز ممکن است رخ دهد و نیاز به مراقبت فوری پزشکی و مراجعه به متخصصان مانند یک جراح مغز و اعصاب دارد.
ضربه مغزی به طور بالقوه میتواند منجر به آسیب مغزی طولانی مدت شود. در صورتی که مشکوک به آسیبدیدگی سر و ضربه مغزی هستید، حتماً باید به یک متخصص مراجعه کنید.
ضربه مغزی چگونه مشخص میشود؟
ضربه مغزی، یک نوع آسیب مغزی است. بیمارانی که با یک آسیب مغزی زندگی میکنند، اغلب پس از آسیب، دیگر توانایی بیان احساسات خود را ندارند؛ بنابراین مهم است که با یک فیزیوتراپیست کار کنید که اطلاعاتی را در اختیار شما، خانواده، هم گروهیها و یا همکارانی که ممکن است تغییراتی را در شما مشاهده کنند، میگذارد.
علائم زیادی در رابطه با ضربه مغزی وجود دارد که میتوانند بر سلامت جسمی، عاطفی و روحی شما تأثیر بگذارند. برخی از علائم بلافاصله، برخی چند ساعت پس از آسیبدیدگی و برخی دیگر ماهها یا سالها پس از ضربه مغزی ظاهر میشوند.
در هر شرایطی باید بلافاصله پس از هرگونه آسیب به سر، به دنبال درمان پزشکی باشید. با درمان فوری و مناسب، نظیر کمک گرفتن از یک متخصص و یا فیزیوتراپیست، میتوان خطر مرگ یا آسیب دائمی مغز بر اثر ضربه مغزی را به حداقل رساند. فقط پزشکان و متخصصان این زمینه از دانش و آموزش لازم برای شناسایی ضربه مغزی از میان انواع مختلف علائمی که میتوانند بعد از آسیب به سر رخ دهند، برخوردارند.
علائم فوری و کوتاه مدت
علائم جسمی ناشی از ضربه مغزی میتواند شامل موارد زیر باشد:
- سردرد
- سرگیجه
- مشکل در تعادل و هماهنگی بدن
- حالت تهوع / استفراغ
- احساس خستگی
- مشکل در خوابیدن
- احساس خواب آلودگی زیاد
- دو بینی و تاری دید
- حساسیت به نور و صدا
- لکنت زبان
- چشمهای خیره با نگاهی بیاحساس
- تشنج
علائم ادراکی (تفکر) میتواند شامل موارد زیر باشد:
- مشکل در حافظه کوتاه مدت یا بلند مدت
- گیجی
- “پردازش” کند (برای مثال، کاهش توانایی تفکر در هنگام مشکلات)
- “مه آلودگی مغز” (شامل احساسات پریشانی، فراموشی، عدم تمرکز و وضوح ذهنی میشود)
- مشکل در تمرکز
- ضعیفتر شدن عملکرد تحصیلی در مدرسه
علائم احساسی و عاطفی میتواند شامل موارد زیر باشد:
- تحریکپذیری و زودرنجی
- بیقراری
- اضطراب
- افسردگی
- نوسانات خلقی
- پرخاشگری
- کاهش تحمل استرس
- تغییر در شخصیت یا رفتار
علائم طولانی مدت
- از دست دادن میل جنسی
- قطع شدن قاعدگی و عادت ماهانه
- مشکلات رشدی (در کودکان)
- احساس خستگی
- افزایش وزن
- فشارخون پایین
- ضعف عضلانی
- سردردهای مزمن یا سرگیجه
- اسپاسم های عضلانی
- زوال عقلی زودرس / انسفالوپاتی آسیب زای مزمن (یک اختلال مغزی)
برخی از علائم ضربه مغزی ممکن است در چارچوب زمانی مورد انتظار از بین نروند. این علائم ممکن است نیاز به آزمایش و درمان بیشتر توسط تیمی از پزشکان و متخصصان، از جمله یک فیزیوتراپیست داشته باشد.
سندرم پس از ضربه به سر
سندرم پس از ضربه به سر (Postconcussion syndrome) اصطلاحی است که برای علائمی مانند سردرد یا سرگیجه به کار میرود که هفتهها یا ماهها پس از آسیب اولیه ادامه دارد.
سندرم ضربهی دوم
سندرم ضربه دوم (Second-impact syndrome) یک عارضه جدی است و با وجود اینکه قابل پیشگیری است اما میتواند پس از ضربه مغزی رخ دهد. اگر شخصی که اخیراً دچار ضربه مغزی شده است، دچار ضربه مغزی دیگری شود، آسیب دائمی به مغز یا مرگ ممکن است برای او رخ دهد. آسیب دائمی به مغز میتواند شامل ناتوانیهایی در یادگیری، تغییر در شخصیت، ناتوانی در راه رفتن یا سایر ناتوانیهای مغزی یا عصبی باشد. تحقیقات انجام گرفته در این زمینه حاکی از آن است که فردی که قبل از بهبود یافتن ضربه اولیه به سر، دچار ضربه مغزی دوم شده باشد، 100٪ احتمال آسیب دائمی مغز و 50٪ احتمال مرگ دارد. برای ذکر یک مثال از سندرم ضربهی دوم میتوان به فوتبالیستی اشاره کرد که در یک بازی دچار ضربه مغزی میشود، به بازی خود ادامه میدهد و دوباره ضربه میخورد. یا شخصی که در اثر تصادف رانندگی دچار ضربه مغزی میشود و سپس در خانه زمین میخورد و خیلی زود پس از ضربهی اولیه، دچار ضربه مغزی دوم میشود. برای جلوگیری از آسیبدیدگی دوم، باید بعد از ضربه مغزی، خیلی مراقب بود.
ورزشکارانی که در حین تمرین یا مسابقه دچار ضربه مغزی میشوند، باید بلافاصله از بازی خارج شوند تا از ضربه مغزی بعدی و سندرم ضربهی دوم جلوگیری شود. یک فیزیوتراپیست برای این دسته از بیماران، دستورالعملهای مراقبتی را برای بازگشت به بازی، بازگشت به کار و بازگشت به نیازهای روزمره زندگی تهیه خواهد کرد.
برای افرادی که سابقه ضربه مغزی، قبلی، مشکلات ردیابی و حرکتی چشم از کودکی، میگرن، اختلال بیش فعالی یا نقص توجه و یا اختلال در یادگیری دارند، ممکن است زمان بهبودی طولانیتری لازم باشد. باید در هنگام مراجعه سابقه سلامت و بیماری خود را به پزشک اطلاع دهید.
ضربه مغزی چگونه تشخیص داده میشود؟
ضربه مغزی اغلب از طریق آزمایش دقیق توسط پزشک متخصص شما تشخیص داده میشود. متأسفانه، هیچ آزمایش یا ابزاری برای تشخیص ضربه مغزی وجود ندارد. این تشخیص معمولاً بنا بر آزمایشهای پیشرفته مانند MRI یا CT اسکن صورت نمیگیرد، زیرا اسکنهای مغزی غالباً هیچ اختلال مغزی را نشان نمیدهند، حتی اگر فرد علائم ضربه مغزی داشته باشد.
پزشک معالج سؤالاتی را از شما میپرسد تا از همه علائمی که تجربه میکنید مطلع گردد. وی همچنین آزمایشها و معاینات زیادی را برای شناسایی مشکلات ناشی از ضربه مغزی انجام میدهد، از جمله آزمایش قدرت عضلات، هماهنگی، تعادل، بینایی، بویایی، شنوایی و تستهای حافظه.
در طول درمان، پزشک برای ارزیابی پیشرفت درمان شما، مرتباً همان سؤالات و معاینات را تکرار میکند و به شما کمک میکند تا بتوانید به کار، مدرسه، ورزش یا فعالیتهای روزانه خود برگردید.
اگر ورزشکاری هستید که تحت آزمایش حافظه پیش از آغاز فصل مسابقات (عصب روانشناختی) قرار گرفته است، ممکن است درمانگر شما با پزشک متخصصی که آن آزمایش را انجام داده است همکاری کند تا به شما در تشخیص اینکه شما ضربه مغزی دیدهاید یا خیر، کمک کنند.
پزشک همچنین گردنتان را معاینه میکند تا ببیند که مشکلاتی پس از ضربه مغزی به این ناحیه وارد شده است یا خیر. آسیبهای گردن میتواند همزمان با ضربه مغزی رخ دهد و باعث ایجاد یا افزایش سردرد و سرگیجه شود.
یک متخصص فیزیوتراپی چه کمکی میتواند انجام دهد؟
فیزیوتراپیستها میتوانند بسیاری از مشکلات مربوط به ضربه مغزی را ارزیابی و درمان کنند. از آنجا که موارد ضربه مغزی با هم یکسان نیستند، یک فیزیوتراپیست سیستم عصبی، ارتوپدی و قلب و عروق شما را معاینه میکند تا بهترین روش درمانی را برای رفع علائم خاص و نیازهایی که دارید، برای تمام محیط هایی که روزانه در آنها هستید، تجویز کند.
درمان ممکن است شامل موارد زیر باشد:
استراحت و دوره نقاهت
فیزیوتراپیست به شما و خانوادهتان راهنماییهایی ارائه میدهد تا درک کنید که چرا باید هر نوع فعالیت (کارهای روزانه، کار، مدرسه، ورزش، تفریح، استفاده از وسایل الکترونیکی) را پس از ضربه مغزی محدود کنید تا زمانی که بازگشت به این فعالیتها ایمن باشد. یک دوره استراحت به بهبود مغز کمک و به پاک شدن علائم در سریعترین زمان ممکن کمک میکند. متخصص فیزیوتراپی شما میتواند بهترین و مناسبترین برنامه را برای شرایطتان تجویز کند.
بازیابی قدرت و استقامت
استراحت جسمی و روحی مورد نیاز پس از ضربه مغزی میتواند منجر به ضعف عضلانی و کاهش استقامت جسمی شود. فیزیوتراپیست میتواند بدون آنکه علائم ناشی از ضربه مغزی بدتر شوند، به شما کمک کند تا در زمان مناسب قدرت و استقامت خود را بازیابید. ورزشکاران حرفهای و افرادی که به صورت تفریحی و هرازگاهی ورزش میکنند، معمولاً بعد از ضربه مغزی دچار ناتوانی در ورزش میشوند. فیزیوتراپیست میتواند در شناسایی و درمان علائم ضربه مغزی خاص شما کمک کند.
فیزیوتراپیست یک برنامه ورزشی و درمانی مخصوص آسیب شما طراحی میکند و هنگام حضور در این برنامه، علائم شما را از نزدیک کنترل میکند.
توقف سرگیجه و بهبود تعادل
اگر بعد از ضربه مغزی دچار سرگیجه یا مشکل در تعادل شدید، نوعی درمان فیزیوتراپی به نام فیزیوتراپی وستیبولار (دهلیزی) ممکن است به این علائم کمک کند. سیستم وستیبولار یا دهلیزی که شامل گوش داخلی و اتصالات آن با مغز میباشد، به شما در حفظ تعادل و جلوگیری از سرگیجه کمک میکند. یک فیزیوتراپیست وستیبولار ممکن است بتواند با استفاده از روشهای درمانی خاص یا آموزش تمرینات خاصی، به شما در کاهش سرگیجه یا تعادل شما بعد از ضربه مغزی کمک کند و یا مشکلات حفظ تعادلتان را رفع کند؛ که بعضی از آنها را میتوانید در خانه انجام دهید.
کاهش سردرد
فیزیوتراپیست علل مختلف سردرد را ارزیابی میکند و از درمانها و تمرینات خاصی برای کاهش و از بین بردن آنها استفاده میکند. درمان ممکن است شامل حرکات کششی، تمرینات قدرتی و حرکتی، تمرینات چشم، تکنیکهای دستی مانند ماساژ تخصصی و استفاده از تکنولوژیهایی مانند تحریک الکتریکی باشد.
بازگشت به فعالیتهای عادی یا ورزش
همانطور که علائم به تدریج خفیفتر میشوند و شما میتوانید قدرت و مقاومت طبیعی خود را بدون بازگشت علائم بازیابید، فیزیوتراپیست به شما کمک میکند تا به تدریج فعالیتهای عادی را به برنامه روزانه خود اضافه کنید. فیزیوتراپیست به شما کمک میکند از افزایش بار مغز و سیستم عصبی با افزایش سطح فعالیت خود جلوگیری کنید. اضافه بار مغز در حین فعالیت، پس از ضربه مغزی در بهبود بافت مغز اختلال ایجاد میکند و ممکن است علائم شما را برگرداند. فیزیوتراپیست به شما کمک میکند تا به زندگی طبیعی و فعالیتهای ورزشی خود با سریعترین و ایمنترین حالت ممکن برگردید، درحالیکه به مغز شما اجازه میدهد تا به درستی بهبود یابد.
آیا میتوان از این آسیب جلوگیری کرد؟
اگرچه همیشه نمیتوان از بروز ضربه و آسیبهای اولیه جلوگیری کرد، اما جلوگیری از آسیبدیدگی بیشتر به افراد دچار ضربه مغزی نکته ای بسیار حائز اهمیت است. فرد صدمه دیده باید از نزدیک تحت مراقبت و محافظت قرار گیرد تا همه علائم از بین برود و فعالیت طبیعی از سر گرفته شود.
با اقدامات احتیاطی زیر میتوان خطر ضربه مغزی را تا حد زیادی کاهش داد:
- از تصادفات و سوانح با وسایل نقلیه موتوری جلوگیری کنید:
- به صورت تدافعی رانندگی کنید، نه تهاجمی.
- از پرت شدن حواس در هنگام رانندگی، مانند خوردن خوراکی، صحبت با تلفن همراه یا پیام نوشتن خودداری کنید
- از اتومبیلهایی استفاده کنید که دارای کیسه هوا (ایربگ) باشند.
- اطمینان حاصل کنید که کیسههای هوا در اتومبیل شما به خوبی کار میکند.
- از رفتارهای پرخطر در ورزش خودداری كنید:
- از تکنیکهای فوتبال که خطر ضربه مغزی را افزایش میدهند، مانند ضربه توپ به سر، کاملاً خودداری کنید.
- علائم ضربه مغزی را حتی در یک بازی یا مسابقه مهم نادیده نگیرید و آن را پنهان نکنید. بلافاصله این مسئله را به مربی خود گزارش دهید.
- به یاد داشته باشید که نه کلاه ایمنی و نه محافظ دهان مانع از ضربه مغزی نمیشوند.
- مکانهای رفت و آمدتان در خانه را از هرگونه اشیایی که احتمال افتادنتان را افزایش میدهند، پاک کنید، مانند قالیچههای چین خورده، اشیاء روی زمین افتاده، باز شدن تکهای از پارکت، فرشهای پاره یا تا خورده، اسباببازیها یا ظروف حیوانات خانوادگی.
- اطمینان حاصل کنید که تمام مناطق رفت و آمد در خانهتان، از نور کافی برخوردار هستند.
- از قرار گرفتن در معرض انفجارهای مهیب و حوادث خشونتآمیز خودداری کنید.
- نوزادان یا هر فرد با هر سن و سالی را تکان ندهید!
پیشگیری از سندرم ضربه دوم پس از ضربه اولیه، بسیار ضروری است. فرد صدمه دیده باید از نزدیک مراقبت و محافظت شود تا زمانی که همه علائم از بین بروند و فرد بتواند فعالیت طبیعی خود را از سر بگیرد.
